Pompeje uważane były za jedno z najatrakcyjniejszych miast Starożytnego Rzymu. Niestety 24 sierpnia 79 roku n.e. Wybuch wielkiego wulkanu, Wezuwiusza spowodował ogromne zniszczenia w mieście zasypując całe Pompeje popiołem.
Dzięki temu, że miasto przykryte zostało grubą warstwą popiołu wulkanicznego, a zagłada nastąpiła stosunkowo szybko, zachowało się ono w dość dobrym stanie do czasów współczesnych. Starożytni zrezygnowali z jego odbudowy, a brak ludzkich osiedli dodatkowo ochronił ukryte ruiny przed rabunkiem. Dopiero w latach 1594-1600, podczas budowy kanału, dokonano pierwszych odkryć, jednak to rok 1748 i nowe znaleziska rozpoczęły nowożytną karierę Pompejów.
Ruiny Pompejów położone są w regionie Kampania, około 20 km na południowy-wschód od Neapolu.
Historyczne Pompeje powstały na stoku wzniesienia utworzonego przez prehistoryczną lawę. Położone były na wysokości 40 m n.p.m. nad rzeką Sarnus (obecnie Sarno). Jest mało prawdopodobne, by przed VII w. p.n.e. istniała tam jakaś większa osada ludzka, ze względu na niewystarczające zasoby wodne, jakie wtedy jeszcze lokum to posiadało. Pod wpływem ekspansji kolonizacyjnej Greków i Etrusków na terytoria Kampanii w VIII w. p.n.e. Pompeje z wolna rozrastały się wokół zalążkowego Forum, wzniesionego na miejscu przecięcia się ważnych dróg handlowych. Miasto stało się wkrótce ważnym węzłem handlowym (ujście rzeki Sarnum) na trasie pomiędzy wybrzeżem a miejscowościami usytuowanymi w głębi lądu.
Aż do połowy V w.p.n.e. znajdowało się pod rządami Etrusków. W ciągu VI w. p.n.e. zaznaczyły się tu również wpływy kultury greckiej, czego dowodem są zachowane po dziś dzień dekoracje z terakoty zdobiące świątynię Appolina, czy greckie importy ceramiczne.
Klęska zadana Etruskom w r. 474 przez połączone siły greckich Kemy i Sarakuz przesądziła o dalszym losie Kampanii. W przeciągu V w. p.n.e. cały żyzny obszar został zajęty przez przybyłych tu z gór Samnitów. Prawdopodobnie w owym okresie Pompeje zostały przekształcone z niewielkiej osady rolniczej w miasto rozplanowane wokół Trójkątnego Forum. Pod panowaniem Samnitów obszar 66 ha otoczono murem obronnym o długości ok. 3 km.
W IV r. p.n.e. rozpoczęła się wielka rozbudowa Pompejów.
Pompeje posiadały system kanalizacyjny poprowadzony wzdłuż ulic. Woda do fontann ulicznych, term i bogatszych domów dostarczana była akweduktem. Wszystkie budynki mieszkalne posiadały także zbiorniki impluvium gromadzące deszczówkę. Zabudowa rozplanowana wzdłuż regularnej siatki ulic podzielona była na dziewięć sfer, z których każda pełniła określoną funkcję. Hotele i stajnie dla zwierząt jucznych rozlokowane były w pobliżu bram wjazdowych do miasta. Przy głównych ulicach usytuowano zajazdy i gospody. Przy ulicach znajdowały się domy mieszkalne z atrium i perystylem. Podczas prac wykopaliskowych odsłonięto także liczne sklepy, warsztaty, teatr, forum z bazyliką, kurią i świątyniami, trzy palestry i termy, amfiteatr z koszarami gladiatorów i wiele innych obiektów. Dopiero w ostatnim okresie historii zaczęto budować domy mieszkalne poza murami obronnymi. Wcześniejsze przebudowy ograniczały się do terenów wewnątrz fortyfikacji. Zmiany polegały m.in. na łączeniu 2, 3 starszych, pochodzących z okresu samnickiego domów, w duże rezydencje z przylegającymi do nich sklepami lub warsztatami. Domy powiększano też przez dobudowywanie piętra.
Pompeje odegrały marginalną rolę w wojnach samnickich, które toczyły się w latach 342-290 p.n.e.. Toteż podczas, gdy na większość miast kampańskich sprzymierzonych z Hannibalem, Rzym nałożył ciężkie sankcje karne pozbawił wolności – sytuacja Pompejów była całkiem korzystna.
Pompeje na przestrzeni II w. p.n.e. odnotowywały bujny wzrost gospodarczy, głównie jako producent wina i oliwy. To wpłynęło na dalszą rozbudowę miasta. W owym okresie w obrębie świeckiego Forum powstała świątynia Jowisza oraz Bazylika. Forum to, podobnie jak wcześniej Forum Trójkątne, poddane zostało przebudowie. Ze świeckich budowli powstał wtedy m.in. dom Fauna, który swoją wystawnością mógł się równać do pałacom królewskiej Hellady.
W 89 r. p.n.e. miasto zdobyły wojska Sulli, a w r. 80 p.n.e. przekształcone zostały w kolonię o pompatycznej nazwie: Kornelia Veneria Pompeianorum. Powołano wówczas do życia lokalny senat, w którym zasiadało wielu zwolenników Sulli. Dobrobyt Pompejów rósł, wzniesione zostały wówczas tak ważne gmachy użyteczności publicznej jak Amfiteatr i Odeon.
Wraz z nadejściem epoki cesarstwa do Pompejów przybyły rodziny procesarskie. Wznoszone w tym czasie ważne gmachy publiczne o wyraźnym charakterze propagandowym, takie jak budynek Eumachii, czy świątynia Fortuny Augusty. Po latach kryzysu politycznego za rządów Klaudiusza, za Nerona przywrócona została normalizacja życia politycznego. W 62 r. n.e. Pompeje nawiedziło groźne w skutkach trzęsienie ziemi. Wiele lat poświęcono na odbudowę miasta, prowadzoną aż do fatalnego dnia 24 sierpnia 79 r. n.e. kiedy miasto zostało na wieki zasypane przez Wezuwiuszowi gęsty deszcz lapillów.
Do najważniejszych odkryć dokonanych w Pompejach należą malowidła ścienne, które zachowały się w dużych ilościach w bardziej reprezentacyjnych wnętrzach domów, w dość dobrym stanie. Pozwoliło to na odtworzenie historii malarstwa rzymskiego do 79 r. Oprócz licznych malowideł odnaleziono także interesujące dekoracje w formie mozaik. Stosowane były głównie w miejscach narażonych na działanie wilgoci i wody (na posadzkach, w pobliżu zbiorników wodnych, fontann itp.).
Zwiedzanie udostępnionego dla turystów terenu wykopalisk rozpoczyna się najczęściej od jednej z bram miejskich zwanej Bramą Morską (Porta Marina). Brama ta posiada dwa wejścia: węższe – przeznaczone dla pieszych oraz szersze i wyższe dla wozów i zwierząt jucznych. Oba przeloty przekrywa jedno sklepienie kolebkowe. Chodniki od brukowanych ulic oddzielają wysokie krawężniki ułożone w czasach cesarstwa. Dla wygody pieszych w poprzek ulic ułożono duże kamienie ułatwiające przejście. Dodatkowo kamienie regulowały ruch uliczny, część ulic była bowiem dostępna tylko dla pieszych, inne umożliwiały przejazd pojedynczych wozów (dziś powiedzielibyśmy, że były to ulice jedno- i dwukierunkowe).
Ulica poprowadzona od Bramy Morskiej prowadzi prosto na Forum. Plac o wymiarach 38 x 157 m otaczała kolumnada wykonana w okresie samnickim w porządku doryckim. Część portyków przebudowano w czasach późniejszych dodając drugą kondygnację kolumn w porządku jońskim. Przy forum usytuowane były budynki publiczne, kultowe oraz hale targowe. W północnej części forum zbudowano Świątynię Jowisza. Była to budowla usytuowana na cokole o wysokości 3,0 m, długości 37,0 i szerokości 17,0 m. Na podwyższenie prowadziły schody podzielone na biegi. Świątynię poprzedzał głęboki pronaos. Cellę otaczała dwukondygnacyjna kolumnada, pod nią, w niszach umieszczono posągi triady kapitolińskiej, czyli: Junony, Jowisza i Minerwy. Poniżej świątyni znajdował się skarbiec. Po bokach wzniesiono dwa łuki triumfalne Germanika i Tyberiusza. Wzdłuż wschodniego boku forum, przed kolumnadą ustawiono posągi zasłużonych mieszkańców i mównicę. Do południowego boku forum przylegał Budynek Władz Miejskich. Były to trzy sale zamknięte apsydami lub niszami. Środkową część zajmowała kuria, boczne przeznaczone były dla duumvirów, rządzących miastem i edylów.
Do forum od strony zachodniej przylegały:
Comitium – niewielki budynek, w którym przeprowadzano wybory
Budynek Eumachii – budowla ufundowana przez kapłankę Eumachię dla rzemieślników: tkaczy, farbiarzy i foluszników. Budowlę poprzedzał portyk, za którym zachowały się fragmenty ściany z portalem ozdobionym reliefem złożonym z liści akantu przeplecionych rzeźbionymi postaciami niewielkich zwierząt. Po bokach znajdują się nisze, w których najprawdopodobniej odbywały się licytacje. Wewnątrz znajdował się duży portyk otoczony dwukondygnacyjną kolumnadą oddzielającą od dziedzińca magazyny. Na wprost wejścia znajdują się pozostałości trzech dużych apsyd, w których umieszczono posągi Liwii, Tyberiusza i Druzusa. Za środkową apsydą stał też posąg Eumachii.
Świątynia Wespazjana – otaczały ją ściany zdobione stiukami. Przed cellą zachował się marmurowy ołtarz ozdobiony płaskorzeźbą. Na jednej ze ścian umieszczono scenę składania ofiary.
Świątynia Larów – zbudowana została po trzęsieniu ziemi. Otaczały ją trzy ściany ozdobione płytami z marmuru i malowidłami. W ścianach bocznych wykonano prostokątne nisze a w tylnej apsydę. W nich umieszczono bóstwa opiekuńcze miasta.
Macellum – to wzniesiona w czasach cesarstwa kryta hala targowa, w której zlokalizowano sklepy otwarte na dziedziniec wewnętrzny oraz przylegające ulice i forum. W środkowej części dziedzińca umieszczono okrągły, przykryty kopułą pawilon ze zbiornikiem na ryby. Kopuła podparta była 12 kolumnami. W tylnej części umieszczono najprawdopodobniej kaplicę poświęconą rodzinie cesarza (odkryto w niej posągi Oktawii, siostry Augusta i Marcellusa, posągi znajdują się w Muzeum Narodowym w Neapolu).
Świątynia Apollina przylegająca do wschodniego boku forum jest zwrócona frontem do ulicy. Została wzniesiona za panowania Samnitów. Plac wokół świątyni otaczała kolumnada, pod którą umieszczono liczne posągi bóstw i zbiorniki na wodę. Przed nią zachowały się wykonane z brązu posągi Apollina i Diany (na terenie wykopalisk umieszczono kopie odnalezionych rzeźb, oryginały znajdują się w Muzeum Narodowym w Neapolu). Przed świątynią nadal stoi marmurowy ołtarz i jońska kolumna, na której znajdował się zegar słoneczny. Przy wejściu do świątyni stały także posągi Wenus i Hermafrodyty. Sama świątynia umieszczona była na podwyższeniu, na które prowadziły szerokie schody umieszczone w części frontowej. Budynek otoczony kolumnadą poprzedzał portyk.
Bazylika – zajmująca plac o wymiarach 24 x 55 m została zbudowana w latach 120-78 p.n.e. W pierwszym okresie pełniła funkcję hali targowej. W I w. był to też gmach sądowy. Budowlę dzieliły dwa rzędy kolumn na trzy nawy. Środkowa, najszersza, najprawdopodobniej nie była przykryta dachem. Na ścianach bazyliki zachowały się napisy sprzed 2000 tysięcy lat. Wzdłuż krótszego boku, na wprost forum znajdował się dwukondygnacyjny tribunal. Dłuższy bok Bazyliki przylegał do ulicy prowadzącej od Bramy Morskiej. Naprzeciw niej znajdowała się świątynia Apollina. Bazylika została zniszczona podczas trzęsienia ziemi. Prac rekonstrukcyjnych nie ukończono przed wybuchem wulkanu.
Termy – na terenie wykopalisk odkryto trzy kompleksy term miejskich. Najmniejsze, tzw. Termy Rynkowe, znajdowały się w pobliżu Forum, na północ od świątyni Jowisza. Składały się z dwóch bliźniaczych struktur, z których jedna przeznaczona była dla kobiet a druga dla mężczyzn. W skład kompleksów wchodziły szatnie, pomieszczenia na kąpiel zimną, ciepłą i gorącą. Sale ogrzewane były gorącym powietrzem krążącym pod posadzką i pomiędzy ściankami działowymi (hypocaustum). Pomieszczenia ozdobione były stiukami. W tepidarium (sali do wypoczynku) zachowały się gliniane figurki atlasów i piec z brązu ogrzewający powietrze. Do term przylegała niewielka palestra. Oprócz Term Rynkowych odkryto także tzw. Termy Centralne oraz Termy Stabiańskie.
Teatr Wielki – zbudowano w III w. p.n.e. wykorzystując naturalne zagłębienie terenu. Widownia mieszcząca 5000 widzów podzielona była na pięć sektorów. Położone najniżej 4 rzędy przeznaczone były dla elity społeczeństwa, pozostałe 15 rzędów służyły pozostałym mieszkańcom. Scena wymurowana została z cegły. Pomiędzy nią a orchestrą zachował się rowek do opuszczania kurtyny. Zachowały się także otwory, w których umieszczano maszty podtrzymujące velarium (osłonę rozpinaną nad widownią). To teatru przylega prostokątny portyk służący wcześniej jako foyer, później przeznaczony na koszary gladiatorów (tzw. Portyk Gladiatorów).
Wielka Palestra o wymiarach 142 x 107 m posiadała wszystkie cechy budowli tego typu, choć miała także kilka cech wyróżniających: 10 wejść, 3 wewnętrzne portyki z kolumnami, basen (34 x 22 m) znajdujący się pośrodku; drzewa ocieniające dziedziniec i w środkowej części zachodniego portyku, prostoktną exedrą, poświęconą bogom gymnasium – Hermesowi lub Herkulesowi – a także prawdopodobnie samemu cesarzowi. Pomieszczenia otaczające południowy portyk służyły jako szatnie, natomiast innych pokoi używali atleci, kiedy nacierali się oliwa, a jeszcze innych, kiedy za pomocą skrobaczek (strigilia) zdrapywali z siebie zaschniętą oliwę po zakończeniu ćwiczeń. W Palestrze istniały także inne pomieszczenia, w których można było wziąć kąpiel, poddać się masażom, a nawet sale, w których można było poczytać lub wysłuchać wykładu. Na terenie Palestry uprawiano przeważnie zapasy, pancratium oraz boks. Zapasy polegały na tym, że zawodnicy musieli przewrócić przeciwnika na ziemię albo przynajmniej zmusić go do dotknięcia jej kolanem. Pancratium, czyli połączenie boksu na gołe pieści, kick-boxingu i zapasów (zarówno na stojąco, jak i w parterze), było sportem bardzo brutalnym, praktycznie wszystkie chwyty były dozwolone. Ulubioną konkurencją Rzymian był boks. Pod wieloma względami różnił się on od dzisiejszego boksu: na przykład nie istniały kategorie wagowe, co z pewnością dawało przewagę cięższemu zawodnikowi. Walki nie były dzielone na rundy i nie były ograniczone czasowo. Kończyły się dopiero wtedy, kiedy jeden z zawodników się poddał lub został definitywnie pobity. Ciosy zazwyczaj wymierzano w głowę. „Rękawice” stanowiły opaski z grubej skóry, często wzmacnianej metalem, co przyczyniało się do tego, że wiele walk kończyło się nawet śmiercią jednego z zawodników.
Amfiteatr – zbudowany został z 80 p.n.e., mógł pomieścić 20000 widzów. Budowla miała wymiary 135 x 104 m. Nie zbudowano w niej podziemnych pomieszczeń a dojścia do areny poprowadzono od zewnątrz. Wokół najwyższego sektora znajdowała się galeria, na którą prowadziły osobne wejścia. Galeria przeznaczona była dla kobiet, którym pozwolono brać udział w widowiskach za czasów panowania Augusta.
Wśród warsztatów rzemieślniczych zwracają uwagę zachowane pozostałości licznych piekarni. Odkryto w nich zachowane w dobrym stanie piece i kamienne żarna. Żarna zbudowane były z dwóch części. Dolna, nieruchoma, ma kształt stożka umieszczonego na kolistej podstawie, w której zagłębieniu zbierała się mąka. Jest to tzw. meta, na nią nasadzano część ruchomą w kształcie dwóch wydrążonych stożków połączonych wierzchołkami. Do lejka w górnej części wsypywano ziarna, które miażdżono na mąkę przez obrót części ruchomej.
Uwagę zwracają także lady jadłodajni. Umieszczone są bezpośrednio przy ulicach a ich cechą charakterystyczną są walcowe wgłębienia, w których umieszczano naczynia z gorącymi potrawami i napojami sprzedawanymi klientom. Na trasie zwiedzania znajduje się także starożytny Lupanar zlokalizowany na wprost niewielkiego hoteliku (tzw. Hotel Syttiusza). Jego pomieszczenia rozmieszczono na dwóch kondygnacjach, z których wyższa dostępna była z zewnętrznego balkonu, na który prowadziły schody z ulicy. Niewielkie pomieszczenia były prawie całkowicie pozbawione światła. Korytarz parteru ozdobiony był erotycznymi obrazkami i napisami.
Domy mieszkalne
Podczas badań archeologicznych odkopano liczne pozostałości domów mieszkalnych. Większość z nich nazwano od odnalezionych w nich przedmiotów lub inskrypcji. Archeologów zachwyciły odkryte w nich freski i mozaiki. Najpiękniejsze z nich znajdują się w zbiorach muzealnych. Typowy dom pompejański rozplanowany był wzdłuż osi prostopadłej do ulicy. Pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze rozplanowane były zazwyczaj wokół jednego lub dwóch perystyli połączonych eksedrą. Perystyle poprzedzone były tablinum przylegającym do atrium. W części znajdującej się bezpośrednio przy ulicy często lokowano pomieszczenia sklepów i warsztatów. W ogrodowej części perystyli umieszczano fontanny, nimfea i posągi. W bogatszych domach znajdowały się także prywatne termy. W zależności od zamożności właścicieli wystrój domu był mniej lub bardziej bogaty a dom zajmował odpowiednią do statusu powierzchnię.
Dom Fauna – jest to duży dom zajmujący powierzchnię o wymiarach 40 x 110 m. Zajmuje cały kwartał utworzony pomiędzy czterema przecinającymi się ulicami. Archeolodzy przypuszczają, że należał on do wnuka Publiusza Sulli. Do domu prowadziły dwa wejścia od frontu (drugie, osobne wejście prowadziło do pokojów gościnnych) oraz jedno umieszczone na tyłach. Nad wejściem umieszczono napis „have” (bądź zdrów). Korytarz, przy którym znajdowały się dwie świątyńki poświęcone larom, prowadził do dużego atrium z fontanną ozdobioną brązową rzeźbą tańczącego fauna. Tej figurce dom zawdzięcza swoją nazwę. Drugie atrium znajdowało się w części przeznaczonej dla gości. Wokół nich rozlokowano pomieszczenia mieszkalne. Głębiej umieszczono dwa ogrody – perystyle połączone eksedrą. Posadzkę eksedry zdobiła słynna mozaika ozdobiona przedstawieniem bitwy pod Issos stoczonej pomiędzy Aleksandrem Macedońskim a Dariuszem III. Mozaika składa się z około 1,5 mln kamyków. (Mozaika obecnie znajduje się w Muzeum w Neapolu). Do pierwszego, mniejszego perystylu przylegały pomieszczenia gospodarcze. Drugi, większy otoczony został dwukondygnacyjną kolumnadą złożoną z 88 kolumn. Ściany rezydencji zdobiły malowidła w I stylu pompejańskim.
Dom Wenus Morskiej -został kompletnie zniszczony w czasie trzęsienia ziemi w 62 r. n.e. toteż do chwili wybuchy Wezuwiusza, nie był do końca odbudowany. W tyle tradycyjnego atrium z impluvium pośrodku znajduje się główny trzon domu – okolony z dwóch stron kolumnadą ogród, wokół którego urządzono liczne pomieszczenia. Na ścianie w głębi ogrodu widnieje woelki fresk, którego temat dał nazwę tej rezydencji. Oto przed nami zobaczymynagą, zdobną w klejnoty Wenus z rozdymającym się na wietrze welonem, płynie po morzu w dużej muszli, w towarzystwie dwóch amorków.
Dom Wettiuszów – należał do dwóch bogatych kupców – Auliusa Wettiusza Restitutusa i Aulusa Wettiusza Konwicy. Dom nie ma dużej powierzchni. Wejście z ulicy prowadzi do przedsionka, w którym umieszczono na ścianie duży wizerunek Priapa mającego zapewnić mieszkańcom domu ochronę. Za przedsionkiem umieszczono atrium ozdobione freskami z amorkami. Wokół rozmieszczono pomieszczenia mieszkalne. W budynku znajduje się jeszcze jedno, mniejsze atrium z przylegającą do niego domową kapliczką. Cały dom rozplanowano wzdłuż dwóch boków perystylu. Najciekawsze są zachowane malowidła wykonane w II stylu pompejańskim, podczas odbudowy domu po trzęsieniu ziemi. Ściany zdobią liczne przedstawienia figuralne i architektoniczne.
Willa z Misteriami – usytuowana na jest poza terenem otoczonym murami obronnymi. Jej nazwa związana jest z odkrytymi w niej freskami przedstawiającymi rytuał wtajemniczenia z Misteria Dionizyjskie. Willa istniała już w II wieku p.n.e. Był to skromny budynek, który z czasem powiększono przez kolejne rozbudowy. Po trzęsieniu ziemi, najprawdopodobniej nowi właściciele przekształcili zabudowania w duże gospodarstwo rolne. Dwukondygnacyjna część frontowa posiadała parter otoczony portykiem i półkolistą eksedrę na piętrze, do której przylegały ogrody umieszczone na tarasach. Bogate dekoracje ścienne wykonane zostały w II stylu pompejańskim, jedynie w tablium spotkano kompozycje w III stylu złożoną z miniatur egipskich umieszczonych na czarnym tle. Oprócz malowidła z misteriami odkryte zostały sceny figuralne przedstawiające tańczących z satyrem i freski o motywach architektonicznych. Misteria Dionizyjskie to kompozycja o wysokości 3,0 m okalająca komnatę o obwodzie 17,0 m. Fresk składa się z 29 postaci ilustrujących cały rytuał od odczytywania tekstu, przez cykl przygotowań kobiety do wtajemniczenia aż do oczekującej na „boskie zaślubiny” młodej panny.
Dom Dramaturga – piętrowy dom znajdujący się w pobliżu Term Rynkowych. Od ulicy poprzedzają go dwa pomieszczenia sklepów, pomiędzy którymi umieszczone jest wejście do domu. W przedsionku znajduje się mozaika z obrazem psa i napisem cave canem – strzeż się psa. Przedsionek prowadzi do atrium poprzedzającego pomieszczenia mieszkalne. Ściany zdobiły dawniej freski figuralne zwane: Ofiarowanie Ifigenii, Uprowadzenie Brezeidy, Hera i Zeus. Na posadzce tablium umieszczona była mozaika przedstawiająca próbę teatralną (stąd nazwa domu). Dzieła te znajdują się obecnie w Muzeum Narodowym w Neapolu.
To tylko nieliczne przykłady zachowanych zabytków. Po wybuchu wulkanu w 79 r. w pobliżu zasypanego miasta osiedlili się kolejni mieszkańcy. Powstało nowe miasto – Campo Pompejanum. Najważniejszym zabytkiem tych Nowych Pompejów jest Sanktuarium Matki Boskiej Różańcowej zbudowane w XIX w. oraz stojąca obok dzwonnica.
Prace archeologiczne nie zostały jeszcze zakończone.
Znaczna część znalezisk przechowywana jest w Muzeum Narodowym (Museo Nazionale) w Neapolu.
Największe wrażenie wywołują odlewy ciał mieszkańców. Popioły pokrywające Pompeje szybko zastygały zachowując wewnątrz kształt pogrzebanych ciał. Fiorelli opracował metodę wykonywania ich gipsowych odlewów. Przez niewielki otwór wlewał gips sztukatorski, który wypełniał całą pustą przestrzeń. Po związaniu gipsu usuwał warstwę popiołu odsłaniając odlewy ciał, przedmiotów, elementów budynków itp. Później zaczęto używać przeźroczystego tworzywa, które pozwalało dostrzec ukryte wewnątrz odlewu zachowane drobne przedmioty, kości.
Rzadko wspomina się o uprawianym w Pompejach kulcie Wenus.
A przypuszcza się, że Pompei bez żadnych zahamowań uprawiano seksualny handel. Burdele, czyli lupanaria, można było znaleźć we wszystkich dzielnicach miasta; zupełnie jawnie ogłaszano w nich oferowane usługi i podawano ceny. Wewnątrz znajdowały się obrazy i rzeźby o tematyce erotycznej, które były czymś zupełnie naturalnym — nawet w domach prywatnych. Freski przedstawiające „misteria” uprawianych w mieście kultów miały charakter na wpół sakralny. Częstym motywem były gigantycznych rozmiarów fallusy. Spełniały rolę stojaków na pochodnie lub oliwnych lamp, stanowiły główne elementy humorystycznych rysunków, a nawet służyły jako dziobki przy naczyniach do picia. Na porządku dziennym były też, na przykład, zabawne kufle, ozdobione wizerunkami bogów wyposażonych w iście nadprzyrodzone przyrodzenie lub przedstawiające bożka Pana dosiadającego wywróconej na plecy kozy.
